Daxili audit sistemli və intizamlı yanaşma ilə müəssisənin fəaliyyətini təkmilləşdirməyə yönəlmiş müstəqil və obyektiv fəaliyyətdir. Daxili audit nəticəsində müəssisə risklərin idarə edilməsi və nəzarət prosseslərinin səmərəliliyi qiymətləndirilir. Qiymətləndirmələrdən sonra inkişaf və dəyişiklik qaçılmazdır. Burada məqsəd biznesin məqsədlərinə çatmasına kömək etməkdir.
Şirkətlərdə tətbiq edilən daxili audit günü-gündən artır. Daxili auditin əsas xüsusiyyətləri beynəlxalq standartlara uyğunluq, funksional müstəqillik, peşəkar prinsiplər, əlavə dəyər, təminat, keyfiyyət təminatı kimi mühüm məsələlərdən ibarətdir.
Daxili auditin əhəmiyyəti
Daxili auditi prosseslərə müasir nöqteyi-nəzərdən baxan, proseslərin daha yaxşı hala gətirilməsinə diqqət yetirən, bütün bunları obyektiv şəkildə araşdıran və təkliflərlə məsləhət və nəzarəti təmin edən əminlik funksiyasının yaradılması kimi ifadə etmək olar. Bu, məlumatların daha yaxşı qorunması və ya mümkün itki, sızma və ya sui-istifadə hallarının qarşısını almaq üçün tədbirlər görməyə kömək edir. Daxili audit qurumlarda daha yaxşı korporativ idarəetmənin qurulması üçün ən mühüm vasitədir.
Daxili audit xidməti daxili və ya kənardan əldə edilə bilər. İstənilən halda daxili audit xidməti səlahiyyətli, təcrübəli daxili auditorlar tərəfindən təmin edilməlidir. Daxili audit risklərlə birbaşa əlaqəlidir. Bu səbəbdən auditorlar öz sahəsində bacarıqlı və təchizatlı olmalıdırlar.Daxili audit risklərin idarə edilməsi, nəzarət və idarəetmə proseslərinin təkmilləşdirilməsində rəhbər heyətə kömək etmək üçün müstəqil və qərəzsiz məsləhət xidməti təqdim etmək məqsədi daşıyır. Daxili auditin əhəmiyyətini bir neçə maddə ilə ümumiləşdirək:
* Daxili audit müəssisənin məqsəd və vəzifələrinə çatmağa kömək edir.
* Şirkətin iqtisadi davamlılığını qorumaq üçün fəaliyyət göstərir.
* Risklərin nəzarət altına alınmasına zəmanət verir.
* İtkilərin qarşısını alır və sui-istifadələri minimuma endirir.
* Səhmdarları və menecerləri bütün maliyyə və əməliyyat məsələləri üzrə obyektiv, etibarlı ekspert rəyi ilə təmin edir.
Bu kontekstdə daxili audit şirkət səhmdarları və menecerləri üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir.
Şirkətlərdə Daxili Audit Prosesi
Daxili audit təşkilatın rəhbərliyinə bir çox görünməyən boşluqlar, potensial maliyyə itgilərinin olması və bu kimi nöqsanların aşkarlanıb həlli yollarının tapılması məsləhətlərini verir. Şirkətlərin ən mühüm vəzifələrindən biri də qurumun qarşılaşa biləcəyi mühüm risklərin müəyyən edilməsini və bu risklərin onlara nəzarət edilərək effektiv şəkildə idarə olunmasını təmin etməkdir.
Daxili audit, yoxlanılan dövrdə menecerlərin və işçilərin əməkdaşlığını və iştirakını daha səmərəli edir. Zamanla bu, daxili auditorlara təşkilatı çox yaxşı tanımağa və biznes sahəsində hər bir detalı mənimsəməyə imkan verir. Effektiv daxili audit prosesi üçün həyata keçirilməli olan addımlar:
Planlaşdırma: Daxili audit üçün ən mühüm mərhələlərdən biri olan planlaşdırma gündəlik həyatımızın bütün sahələrində tətbiq etməli olduğumuz bir məsələdir. İşin pozulmasına yol verməmək və məhsuldarlığı artırmaq üçün planlaşdırma mərhələsi yaxşı qiymətləndirilməlidir. Audit sahələrinin müəyyən edilməsi, risk meyarlarının müəyyən edilməsi və risklərin qiymətləndirilməsi, audit sahələrinin prioritetləşdirilməsi, audit resurslarının bölüşdürülməsi, daxili audit planının, proqramının hazırlanması və nəhayət təsdiq edilməsi mərhələlərindən ibarətdir.
Auditin icrası: Audit ərizələri ilkin iş kimi başlayır. Auditin nə üçün olduğunu dəqiq başa düşmək lazımdır və onun məqsədi aydın şəkildə müəyyən edilməlidir. Daha sonra məlumat toplama, araşdırma və başlanğıc iclasla dəstəklənməlidir. Bu mərhələlər nizamlı şəkildə tamamlandıqdan sonra əməliyyatlar nəzarətə götürülür.
Hesabat: Audit nəticəsində əldə edilmiş məlumatlar və rəhbərliyin rəy və təklifləri nəzərə alınmaqla auditin nəticələri barədə məlumat verilir. Audit nəticələrinin hesabatı Beynəlxalq Audit Standartları (BAS) təlimatında müəyyən edilmiş hesabat standartlarına uyğun olaraq aparılır. Mənfi hallar qarşısında müvafiq həll yolları hazırlanaraq hesabata yenidən baxılmalıdır.
Monitorinq və Qiymətləndirmə: Daxili audit tədbirləri nəticəsində təhrif edilmiş prosedurlar hesabat və ya fəaliyyət planında nəzərdə tutulmuş müddətlərdə müvafiq həll variantları ilə həyata keçirilir. Yoxlanılan məlumatlar üçün tədbirlərin görülüb-görülmədiyini üst menecer izləyir. Yoxlama daimi nəzarət altında olmalıdır. Bu səbəbdən də yaxşı bir müşahidəçi olaraq baş verə biləcək mənfiliklərə tez və məhsuldar həll yolları tapmaq lazımdır.
Daxili auditin növləri
Daxili audit təcrübələr toplusudur. Ümumiyyətlə, daxili audit funksiyaları və daxili auditorların bu standartlara uyğun fəaliyyət göstərməsi gözlənilir. Biz insanlar kimi bu proqramlar da daim dəyişmək, inkişaf etmək və yenilənmək imkanına malikdir. Beləliklə, bu standartlar müəyyən izləmə müddətində daim yenilənir.
Uyğunluq Auditi: Şirkətlərin fəaliyyət və əməliyyatlarının müvafiq qanunlara, qaydalara və digər qanunvericiliyə uyğunluğunun yoxlanılmasıdır. Şirkətin necə idarə olunması və fəaliyyət göstərməsi, darboğazların olduğu, nəyin fərqli şəkildə edildiyini göstərən bütün əməliyyat proseslərinə aid olan qanunvericiliyin və bu qanunvericilikdə müəyyən edilmiş icra addımlarının nə dərəcədə məqsədəuyğun olduğunu müəyyən etmək, bu qərarı əsaslandırmaq və nümunə göstərmə və bu nümunə nəticəsində konkret təkmilləşdirmə alternativlərini təqdim etmək.
Maliyyə Auditi: Bütün qurumlar maliyyə uğuru əldə etmək instinkti ilə başlayır. Bu yolda yüksəlmək üçün çox səy lazımdır. Şirkətlər qarşısına böyük hədəflər qoyaraq, özlərinə yeniliklər əlavə edirlər. Bu səylərin uyğun olub-olmaması maliyyə məlumatları ilə başa düşülə bilər. Bunları aşağıdakı kimi sıralamaq olar; şirkətin illik satış gəliri məlumatları, dövriyyə, pul vəsaitlərinin hərəkəti məlumatları, gəlirlilik məlumatları, maliyyə hesabatı məlumatları kimi. Xülasə, gəlir, xərc və aktivlərlə bağlı hesablamaların düzgünlüyünün, maliyyə sisteminin və hesabatların etibarlılığının qiymətləndirilməsidir.
Sistem Auditi: Davamlı audit və davamlı təkmilləşdirmədə irəliləyiş bir şirkət üçün zəruri olmalıdır. Sistem auditi, şirkət menecerinin şirkətlərin böyüməsi, inkişafı və yeni investisiyaları ilə ortaya çıxan şirkət menecerinin nəzarəti itirdiyini düşündüyünü nəzərdə tutur. Təşkilatın daxili nəzarət sisteminin strukturuna töhfə verən bir yanaşma ilə yoxlanılan fəaliyyətləri təhlil etmək, çatışmazlıqları aşkar etmək, onların keyfiyyətini və uyğunluğunu araşdırmaq, resursların və tətbiq olunan idarəetmələrin adekvatlığını ölçmək və qiymətləndirməkdir. .
Performans Auditi: Hər bir şirkətin müəyyən etdiyi mütləq hədəfi var. Bəzi məqsədlərə nail olmaq üçün uzun illər tələb olunur, bəziləri isə qısamüddətlidir. Daxili auditdə bu əməliyyat; Hədəflər təyin etdik, gedəcəyimiz istiqaməti müəyyənləşdirdik, ədədi ölçülə bilən hədəflər müəyyən edildi. Bu performans hədəflərinə uyğun olaraq nə dərəcədə irəlilədiyini göstərən audit növü performans auditidir. İdarəetmənin bütün hissələrində həyata keçirilən əməliyyatların planlaşdırılması, həyata keçirilməsi və nəzarəti mərhələlərində səmərəliliyin, iqtisadi vəziyyətin və səmərəliliyin qiymətləndirilməsidir.
İnformasiya Texnologiyaları Auditi: Yoxlanılan şirkətin elektron informasiya sistemlərinin davamlılığının və etibarlılığının qiymətləndirilməsidir. İnformasiya texnologiyaları auditi, malın alınmasından tutmuş həmin əmtəənin istehsalına və çatdırılmasına qədər, yeni işçinin fəaliyyətinin qiymətləndirilməsindən tutmuş bütün sahələrdə istifadə olunan informasiya texnologiyalarının davamlı şəkildə istifadə oluna bilmə dərəcəsini yoxlayan daxili auditdir.
Müəllif:
Azərbaycan Respublikası Audiorlar Palatasının üzvü
Kamal Hüseynzadə
